Năm 2022 sẽ bắt đầu bằng câu chuyện "Văn hóa soi đường quốc dân". Đó là một sự thật không chỉ cho năm 2022 mà còn kéo dài nhiều năm sau nữa bởi đã có nhận thức cụ thể và đúng đắn về tầm quan trọng của văn hóa đại chúng trong cuộc cạnh tranh khốc liệt trên thị trường….
Mắm tôm và Happy New Year dẫn lối
Hãy bắt đầu bài viết này bằng một câu hỏi: Bạn nghĩ gì về văn hóa đương đại?
Bạn có thấy một bối cảnh phát triển mạnh mẽ và đổi mới, với đầy đủ sự đa dạng và sống động hay không? Hay bạn chỉ thấy toàn sự lố lăng, dung tục, đơn giản và trì trệ, bắt chước những khuôn mẫu quá khứ hoặc chỉ là những nỗ lực yếu ớt để cố gắng đưa ra một tầm nhìn thẩm mỹ mới mẻ? Nói cách khác, văn hóa đương đại đối với bạn là tốt hơn hay kém cỏi hơn so với quá khứ?
Nếu mô tả thứ hai khớp với nhận định của bạn, bạn có thể bị cám dỗ bởi khái niệm suy đồi văn hóa (degeneration). Phép ẩn dụ mạnh mẽ này là một cách diễn giải cụ thể về những thay đổi đặc trưng của bất kỳ nền văn hóa nào, đặc biệt là trong thời đại tốc độ lẫn sự dân chủ của xây dựng văn hóa: ngày càng nhiều người sản xuất và tiêu thụ văn hóa rộng rãi hơn, đồng thời có nhiều công cụ tạo ra và phân phối các sản phẩm văn hóa hơn bao giờ hết. Những người tin rằng văn hóa đang suy đồi lập luận rằng quá trình này nghiễm nhiên làm giảm chất lượng của những gì được sản xuất ra: văn hóa đã từng phức tạp và phát triển ở bậc cao; bây giờ nó thô sơ và nhạt nhẽo.
Khi tôi còn ở tuổi thiếu niên, có hai thứ thuộc về "văn hóa" mà phụ huynh coi là vô bổ: truyện tranh và nhạc rock. Trong mắt bố mẹ tôi, chỉ có sách văn học, với chữ nghĩa kín trang, là văn hóa thực sự. Còn nhạc rock thì khỏi nói. Tóc dài, những âm thanh chát chúa, các thần tượng nghiện ngập… tóm lại chả ra làm sao cả. Tôi và nhiều bạn bè cùng thế hệ đã từng không hiểu nổi chuyện này, cho đến khi trưởng thành, và có thể tự mình xác tín được rằng truyện tranh và nhạc rock là hai trong số những ký ức văn hóa mạnh mẽ nhất chúng tôi từng có.
Nhưng định kiến về văn hóa luôn lặp lại. Khi chứng kiến nhạc rap đang lên ngôi với rất nhiều nghệ danh tiếng nước ngoài, tôi và bạn bè mình đã phê phán rất hăng trong các câu chuyện trà dư tửu hậu, đại để rằng rap "không phải là âm nhạc". Khi cuộc vui kết thúc và suy ngẫm lại, ta nhìn thấy những vết xe đổ hiển hiện sau lưng.
Cuối tháng 12 vừa rồi, rapper Đen Vâu đã làm bùng nổ một cuộc tranh luận trên mạng với bản hit có những câu rất bắt tai và lan truyền rộng như "Mang tiền về cho mẹ" và "Về đây mà gầy là mẹ cho ăn đòn". Hình tượng người mẹ khổ cực lam lũ trong bản rap bị cho là không còn hợp thời, còn "gầy là mẹ cho ăn đòn" thì bị chỉ trích là giống như cổ súy bạo lực gia đình.
Các cuộc tranh luận về văn hóa kiểu này rất phổ biến: mỗi khi có sản phẩm nào ra đời và ai đó cảm thấy nó lệch với chuẩn văn hóa của họ, sẽ có làn sóng dư luận cố nắn nó ngoan ngoãn đi đúng đường. Họ đặt các ký ức lên bàn cân, và cho rằng ký ức này nên được xiển dương, còn ký ức khác thì nên xóa bỏ. Họ coi ký ức như một tấm bảng, và văn hóa giống như cái giẻ lau trước: muốn viết lên cái mới thì phải xóa cái cũ.
Nhưng có phải là như thế không? Khi nhìn vào tấm ảnh bàn ăn mừng năm mới của một cô bạn ở Đức, đã xa Việt Nam gần 10 năm đăng trên Facebook, tôi nhìn thấy ngay la liệt các bát nước chấm, thậm chí có cả mắm tôm nữa. Cô bảo ở "bên này", bữa ăn cứ phải bày vẽ như thế, đặc biệt là nước chấm, cho nó "giống ở nhà". Vào thời gian trùng với Tết âm ở Việt Nam, nếu không về được, cô hay bật bài… Happy New Year, để khuếch đại cảm giác "giống ở nhà" ấy.
Nếu bạn đem tinh thần chỉ trích Đen Vâu vào đây, bạn hẳn sẽ thấy vô lý lắm, vì lời của bài Happy New Year thực sự rất buồn, và được cho là hơi xúi quẩy để bật lên trong những dịp vui như năm mới. Hay nếu ai đó theo chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi, họ có thể khó chịu khi thấy một bài hát tiếng Anh mà rất nhiều người Việt còn chẳng hiểu ý nghĩa thực sự của nó lại có thể sưởi ấm một tâm hồn Việt ở nước ngoài.
Nhưng những bát nước chấm la liệt ấy và cả bản Happy New Year này là những chất dẫn vào một ký ức mà những lô-gích hợp lý và luân lý thời thượng của người đời không thể hoàn tác nó. Mắm tôm sẽ ở đây, và Happy New Year ở đó, nếu ai đó thấy sự sắp xếp này của tạo hóa là có ý nghĩa. Trong những cái tên bình thường và với rất nhiều người có thể thậm chí dung tục và vô lý, có danh tính của một người. Cảm giác "giống ở nhà" rất đa dạng, và ngay cả khi có thể liên tục kích động các cuộc thảo luận xã hội với những người luôn muốn xóa bảng, thì những ký ức này chính là một phần quan trọng của văn hóa. Những người Việt có thể sống và tự xây cho mình một danh tính có Việt Nam ở đó, có thể đơn giản chỉ như vậy thôi.
Nhưng phe "xóa bảng" và muốn lô-gích hóa văn hóa, cũng như tin vào thuyết suy đồi văn hóa, cũng sẽ không biến mất. Vì trong suốt lịch sử, con người đã bị cám dỗ để hình dung nền sản xuất văn hóa như một cái gì đó được sinh ra, trải qua các giai đoạn thanh thiếu niên và trưởng thành, tiến tới lão suy và bệnh tật, rồi cuối cùng là cái chết. Tất nhiên, điều này cho thấy rằng chúng ta luôn có xu hướng phóng chiếu vòng đời của chính mình vào các thực thể vô tri và thường là trừu tượng. Một nền cộng hòa ra đời. Một phong trào đang sinh sôi. Tư tưởng này đã chết rồi.
Hãy quay lại với câu hỏi ban đầu: văn hóa có thể suy đồi không? Như chúng ta đã cùng chỉ ra: sự suy đồi này là một ẩn dụ, vì thế về mặt này, văn hóa không thể thoái hóa theo đúng nghĩa đen. Khi gõ từ culture (văn hóa) lên Google, bạn sẽ tìm thấy hơn 4,3 tỷ kết quả, với hàng triệu những định nghĩa. Vào bất kỳ thời điểm nào trên tinh cầu rộng lớn này, các nghệ sĩ, nhà văn, nhà tư tưởng vẫn đang "sản xuất" văn hóa với những công cụ, ý niệm, và hơi thở của thời đại họ đang sống. Chúng ta thừa hưởng được sự đa dạng của văn hóa chính là nhờ họ luôn suy nghĩ không giống nhau.
Bởi vì trong ký ức và danh tính của một người, văn hóa không phải một bản ghi mà bạn có thể chép đè những dữ liệu mong muốn lên đó. Bạn chỉ có thể sống, tiêu thụ các sản phẩm văn hóa, và chứng kiến các ký ức nảy nở từ đó. Chúng ta có hai sự lựa chọn, hoặc đánh giá thế giới như những nhà phê bình chán nản, hoặc tự tìm thấy danh tính cho chính mình trong những điều mới mẻ ngẫu hứng của vòng quay vô hạn của nền sản xuất văn hóa. Cái sau có vẻ hấp dẫn hơn nhiều.
Tôi là ai, đang đi về đâu?
Ngành marketing Trung Quốc đang thúc đẩy một trường phái mới gọi là "nostalgia marketing", với từ "nostalgia" nghĩa là ký ức. Các sản phẩm hàng hóa được bán bằng việc gợi nhớ ký ức.
Những hoa văn truyền thống, các nguyên liệu truyền thống, những khái niệm văn hóa xưa cũ đang được khai thác để tạo ra các sản phẩm thương mại thời thượng. Đơn cử, các nhà sản xuất mỹ phẩm Trung Quốc đang cạnh tranh khốc liệt với các ông lớn từ Pháp, Mỹ và Italia bằng các sản phẩm mang "phong vị" truyền thống. Dẫu sao thì họ hiểu hơn ai hết, rằng mùi hương nào quan trọng với ký ức của người Trung Quốc. Các sản phẩm mang mùi gỗ bá hương, hoa mộc tê, trà ô long… được thiết kế để đánh thẳng vào ký ức của người Trung Quốc. Họ không chỉ chào bán một chai nước hoa, mà mang đến cho khách hàng cả niềm tự hào dân tộc, ý thức về cộng đồng và sự gắn kết với một bản sắc lớn hơn.
Khi một xã hội vượt qua giai đoạn "ăn no mặc ấm", họ sẽ có nhu cầu "ăn ngon mặc đẹp". Và một trong những định nghĩa quan trọng của cái "đẹp" là cái "của riêng mình". Xã hội Trung Quốc đã bắt đầu đủ giàu có để bắt đầu đi tìm kiếm và tôn vinh cái Tôi (ego) của họ. Khi bạn có một trung tâm kinh tế tên là Quế Lâm, nơi cây quế (mộc tê) được trồng khắp các nẻo đường thành phố, bạn sẽ muốn có những dòng sản phẩm mang mùi hoa quế. Đó là cách tiếp cận của những nhà sản xuất Trung Quốc.
Ngay cả bao bì của các dòng mỹ phẩm Trung Quốc hiện nay cũng sử dụng bộ màu "ký ức" của họ, với màu đỏ và xanh lam gợi nhớ đến hoa văn truyền thống trong kiến trúc và trang phục của người Hán. Trong một tổ hợp đầy quyết liệt, hãng Scent Library tung ra thị trường dòng sản phẩm nước hoa mùi kẹo sữa với vỏ chai màu xanh lam và đỏ: ở đó có cả một lịch sử văn hóa truyền thống từ thời cổ đại đến thời kinh tế bao cấp, nhưng lại thành sản phẩm dùng cho thế hệ trẻ.
Những gì đang diễn ra ở thị trường Trung Quốc nói rằng văn hóa truyền thống thực ra sẽ được "bảo tồn" tốt nhất nếu nó mang hơi thở thị trường. Việc "bảo tồn" văn hóa trong các viện bảo tàng không giúp nó tránh khỏi việc biến mất khỏi đời sống. Rồi sẽ đến lúc, người ta nhìn vào những hiện vật trong bảo tàng một cách xa lạ - sẽ rất nhanh thôi chúng ta sẽ có một thế hệ quen thuộc với Pokemon hơn cả sư tử đá, nghê đá và hạc đậu lưng rùa.
Nhưng tất nhiên là chuyện không đơn giản. Chúng ta có thể đối mặt với một vấn đề: đó là các di sản sẽ biến mất khỏi đời sống trước khi chúng được thương mại hóa thành công.
Hãy lấy ví dụ như thứ đơn giản nhất, là hệ thống hoa văn truyền thống của người Việt Nam. Tất nhiên mảnh này hay mảnh khác sẽ được lưu giữ ở đâu đó dưới dạng các nghiên cứu (vốn đã chẳng nhiều nhặn gì trong nền nghiên cứu xã hội Việt Nam). Nhưng nếu các hoa văn này không nhanh chóng đi vào cuộc sống, chúng sẽ dễ dàng bị lẫn với hoa văn Trung Quốc. Rốt cục thì người Việt Nam hiện nay sức mấy mà phân biệt một bông hoa cúc Trung Quốc với một bông hoa cúc thời Trần-Lý? Nếu như các nhà sản xuất Trung Quốc đang sản xuất với giá rất cạnh tranh, thì cứ đặt họ các hộp trà, hộp bánh, hộp mỹ nghệ hay đồ thời trang với hoa văn nhang nhác Á Đông gì đó là được chứ sao?
Tương tự, sẽ có một lúc mà một người Việt hoàn toàn không thể phân biệt được âm nhạc cổ phong của Trung Hoa với Việt Nam nữa, nếu các nhạc sĩ "mượn" ngôn ngữ của nhạc Tàu để viết ca khúc lời Việt. Đằng nào thì chúng cũng nhang nhác nhau, chia sẻ nhiều gốc gác về mặt lịch sử, chơi lên nghe cổ kính, sang trọng. Thế là được rồi, còn tôi có phải là giáo sư Trần Văn Khê đâu mà bắt tôi phân biệt sự tinh tế của âm nhạc truyền thống Việt Nam. Bạn có thể bắt gặp hiện tượng này trong rất nhiều ca khúc nhạc trẻ hiện nay. Mang tiếng là "cổ phong" nhưng phong này là phong Tàu, phong Hàn và phong Nhật.
Làm gì có ai phân biệt được tiếng đàn tranh (Việt Nam), tiếng cổ tranh (Trung Quốc), tiếng đàn gayageum (Hàn Quốc) và koto (Nhật Bản) vì thực ra chúng có chung nguồn gốc? Hoặc nếu có ai đang phân biệt được thì cũng sẽ sớm hết thôi. Trong khi các công cụ phối, các bản sample và bản nhạc tham khảo của cổ tranh và gayageum có đầy trên mạng, tội gì không mua?
Các giá trị văn hóa trong thế kỷ 21 có thể đối mặt với một vấn đề tên là "không đi vào đời sống". Vấn đề "không đi vào đời sống" này có thể có một nguyên nhân tên là "không thương mại hóa thành công". Nguyên nhân "không thương mại hóa thành công" này có thể có gốc rễ là "vì khó nên không ai bắt đầu".
Một quốc gia mạnh là quốc gia mà người dân có lòng ái quốc nồng nàn. Tình yêu lại cần khách thể: nó chỉ mãnh liệt nhất khi ta biết rằng mình đang yêu điều gì. Và thứ để phân biệt danh tính của một quốc gia chính là nền văn hóa của nó. Giữ gìn bản sắc của nền văn hóa, chính là giữ gìn sức mạnh kinh tế, chính trị và an ninh. Đây là điều mà các Hoàng đế nhà Hán đã hiểu ra từ nghìn năm trước, khi họ ra chỉ lệnh đốt hết văn tự, cổ thư của nước Đại Việt trong tiến trình xâm lược.
Nhưng vì khó, nên không ai bắt đầu, và chúng ta có nguy cơ trở nên phụ thuộc vào các giá trị văn hóa vay mượn. Ảnh hưởng của điều này đến sức mạnh quốc gia, đơn giản là không thể đong đếm được.
Đây là điều mà chính phủ và các nhà tài phiệt có thể quan tâm. Cái "khó" luôn có cách để gỡ. Một quỹ đầu tư cho các sản phẩm văn hóa ứng dụng là điều đã được bàn hàng thập kỷ nhưng chưa ra đời. Những chương trình "bảo tồn và phát huy" chỉ dừng lại ở các hội thảo. Chúng ta cần một cách tiếp cận mới: những sản phẩm của thế kỷ 21 phải mang màu sắc văn hóa Việt Nam - và điều đó chỉ có thể đến thông qua lực đẩy của thị trường. Thị trường cần những cú hích, và những cú hích thì phải là các khoản đầu tư bằng hiện kim.
Đi tìm diện mạo văn hóa đại chúng đương đại Việt Nam
Nếu bây giờ phải định nghĩa về diện mạo văn hóa đại chúng Việt Nam hiện nay, lôi cho ra bằng được một căn cước cho nó, chúng ta sẽ có đáp án như thế nào? Đây là một câu hỏi thách thức thực sự cho tất cả mọi người. Tầng lớp khác nhau sẽ cho cái nhìn khác nhau. Lứa tuổi khác nhau sẽ cho đánh giá khác nhau. Địa lý khác nhau càng cho kết luận khác nhau hơn nữa. Và những nhà nghiên cứu văn hóa thì sẽ trả lời thế nào? Hoặc là phổ quát đầy khó hiểu, với những mỹ từ hoặc những đao to búa lớn. Hoặc vò đầu bứt tai thực sự khi không thể tìm ra một căn cốt thực sự. Hoặc sau cùng, bi quan với những phán xét tiêu cực vô cùng.
Phải nhìn vào thực tế, nếu ở quãng thời gian 30 năm trước, tìm căn cốt của một địa phương sẽ dễ hơn nhiều so với hôm nay. Internet và mạng xã hội đã thay đổi thực sự hành vi của con người. Một đứa trẻ lớn lên ở Việt Nam ngày nay sẽ không mang tư duy khác biệt là mấy so với một đứa trẻ lớn lên ở nước nào khác nếu như đứa trẻ ấy được tiếp cận với các ích lợi công nghệ. Đơn giản, chúng "ăn" những thứ như nhau, và do đó, chúng sẽ mang một tập quán sinh hoạt tương đồng nhau.
Nhưng có một điểm có thể khả dĩ để nói về diện mạo văn hóa đại chúng Việt Nam đương đại, và điểm đó cũng sẽ khá tương đồng với diện mạo văn hóa đại chúng toàn cầu. Đó chính là quan niệm về tiêu dùng và hưởng thụ. Đây là kết quả của những tác động trực tiếp từ công nghệ thời đại mà bất kỳ xã hội nào cũng phải đón nhận. Nó không phải là một con đường riêng, một lối đi riêng của bất kỳ một dân tộc hay một quốc gia nào. Nó phản ảnh cụ thể một thế hệ, không phân biệt ngôn ngữ, địa lý, màu da và tôn giáo.
Để nhận diện được văn hóa đại chúng đương đại, chúng ta cần trước hết nhận định đâu là thế hệ đang làm chủ hiện tại. Chắc chắn họ không phải lớp người sinh ra những năm 80 trở về trước. Thậm chí, thế hệ sinh ra ở thập niên 90 cũng đã bị coi là già. Chủ nhân của hiện tại, và tương lai (ngắn) luôn là thế hệ xấp xỉ đôi mươi. Chúng quyết định nhu cầu tiêu thụ rất lớn và như chúng ta vẫn nói, "văn hóa soi đường", chính chúng định hình diện mạo văn hóa đương đại, thứ phục vụ cho cả một thị trường cuồn cuộn và ồn ào.
Huy, một đạo diễn tương đối trẻ (sinh ra ở thập niên 90), mới đây có tâm sự rằng "tôi sẽ lùi lại, không vội với việc làm phim nữa. 20 năm nữa làm phim trở lại cũng không muộn. Tôi muốn chiêm nghiệm nhiều thêm". Anh nói câu này không chỉ một lần, mà đã nhiều lần. Và điều kỳ lạ là anh nói ra nó khi anh đang ở trên đà thành công rất mạnh mẽ. Không như những đồng nghiệp khác được đà là lấn tới, Huy lựa chọn một lối đi có thể khiến anh mất luôn cơ hội sự nghiệp. Và anh là của hiếm. Trước làn sóng những người trẻ ập vào thời đại đầy hồ hởi, việc một cá thể như Huy lựa chọn "chiêm nghiệm" cũng đủ để thấy là anh đã già. Những người cùng thời, hoặc trẻ hơn anh, lựa chọn dấn thân. Với họ, hai chữ ấy cao cả mặc dù nhiều khi hành động của họ chỉ dừng ở chỗ liều mình một chút chứ không phải là một dấn thân khám phá.
Khi một con người riêng lẻ như Huy xuất hiện, có thể chúng ta nhận thấy ở đó sự thú vị, và lạc quan tin là giới trẻ mang một tâm tư văn hoá như thế. Song nếu nhìn vào số đông, chúng ta sẽ nhận ra sự khác biệt. Chúng không phải như Huy. Chúng gần hơn với tính thực dụng và tính bất chấp. Hãy chỉ hình dung một ví dụ này thôi, chúng ta sẽ thấy rõ nhất tính bất chấp là như thế nào.
Cách đây chỉ 15 năm thôi, việc xuất hiện trên một chương trình truyền hình là tối quan trọng đối với một nhân vật giải trí, hoặc một nghệ sỹ trẻ. Chính vì thế, họ sẵn sàng tuân thủ những quy ước khắt khe nhất để "lên sóng". "Đài không muốn pha trộn giữa tiếng Việt và tiếng nước ngoài", họ sẵn sàng nói tất cả những thông điệp của mình 100% bằng tiếng Việt. Còn hôm nay thì sao? Hãy thử mở Rap Việt để thấy sự hổ lốn ngôn ngữ ở đó. Và tại sao họ dám làm điều đó? À, triệu views (lượt xem) trên nền tảng OTT hay mạng xã hội mới quan trọng chứ còn lên sóng hay không thì cũng vô bổ như nhau hết.
Chúng ta có thể dễ dàng lao vào chỉ trích đám trẻ về sự lai căng và vong bản này. Song, có mấy khi chúng ta dừng lại để nhìn thẳng vào vấn đề. Chính thế hệ chúng ta tạo ra thế hệ trẻ ấy. Chính chúng ta cổ xúy con mình đi học tiếng Anh từ khi còn chưa sõi tiếng Việt và coi việc nó nói tiếng Anh tại nhà một cách tự nhiên như một niềm tự hào. Chúng ta mớm thứ thức ăn văn hoá ấy cho chúng thì đừng bao giờ trách chúng biến món ăn ấy thành tập quán.
Đến bây giờ, câu hỏi ban đầu mới cần quay lại, là "căn cước văn hóa đại chúng Việt Nam đương đại là gì nếu coi thế hệ sinh sau năm 2000 chính là đại diện tiêu biểu cho nền văn hóa đại chúng Việt Nam đương đại?". Vẫn không có câu trả lời chi tiết nhưng phổ quát dễ hiểu (chứ không phải theo kiểu các nhà nghiên cứu) thì có ngay: Diện mạo ấy mang đậm nét thời đại của thế giới đương đại và nhạt nhòa mạnh mẽ các căn tính Việt cần có và cần giữ.
"Ờ mây zing, gút chóp" có thể là một câu nói đùa của đám trẻ nhưng nó chính là một biểu hiện của thiếu căn tính Việt và vong bản. Khi một MC được xem là "quốc dân" như Trấn Thành miệng trơn tuột ném các câu nói lai căng ấy trên các "sóng không cần truyền hình" thì chúng ta thừa hiểu nó đã nảy mầm thành văn hóa. Trấn Thành không sinh sau năm 2000 nhưng anh ta lấy thước đo của thế hệ đại diện để câu khách cho mình. Chính thái độ trục lợi này của không ít người ở thế hệ đi trước mới là thứ cổ vũ mạnh mẽ nhất cho đám trẻ tạo dựng ra một căn cước thế hệ đầy méo mó và dị bản, không khác gì cách mà các đại gia đầu tư xây chùa với một tí kiến trúc Tây Tạng, một tí đa đảo, một tý Chăm, một tí Thái, một tí Miến Điện và không một tí Việt Nam nào.
Ứng xử, hành vi của người lớn ở hiện tại sẽ thành ký ức của trẻ em trong nay mai. Ký ức ấy sẽ tạo dựng thành nền tảng hiện tại trong tương lai của chúng. Và trong sự trượt đi của những nhạt nhòa căn cốt ấy, chúng ta không thể dành phần trách cứ cho một thế hệ được. Chính chúng ta, những người được gọi là cha và anh, hiện diện cực rõ nét trong căn cốt vô hồn của chúng.
Phạm An - Đức Hoàng - Hà Quang Minh (HNS)
Nhận xét
Đăng nhận xét